Themajaar 2024: Gedrukt in Zutphen
Erfgoedcentrum Zutphen stelt jaarlijks een erfgoedthema centraal. Elk jaar wordt een stukje uit 'het Verhaal van Zutphen' op zo'n manier belicht dat iedereen erbij betrokken kan zijn, er iets van kan opsteken en kan meedoen aan diverse activiteiten. In 2023 was dat het Hanzejaar (samen met acht andere Hanzesteden), eerder waren dat onder meer de landelijke thema's 75 jaar vrijheid en '1572 De Geboorte van Nederland' en Zutphense thema's als De Vergeten Eeuw en Religieus Erfgoed. De erfgoedpartners (Afdeling Monumentenzorg, Musea Zutphen, Regionaal Archief Zutphen en Team Archeologie) maken samen met veel andere organisaties in de stad een boeiend programma voor jong en oud om zo'n thema breed uit te dragen. Denk aan tentoonstellingen, lezingen, stadswandelingen en publicaties. In 2024 is opnieuw voor een lokaal thema gekozen: Gedrukt in Zutphen.
Boeken zijn er al eeuwen ter lering en vermaak. Kennisoverdracht via boeken, brieven en pamfletten zorgde voor beter onderwijs, emancipatie van de samenleving en de verspreiding van nieuwe ideeën. Zutphen kent een lange geschiedenis als het gaat om het gedrukte woord. De stad herbergt al, vanaf het eerste boek dat in Zutphen werd gedrukt in 1518, drukkerijen, uitgeverijen en boekbinderijen en aan de Veluwse beken stonden eeuwenlang papiermolens die uitgroeiden tot grote papier- en kartonfabrieken.
Hanzestad
De Hanzestad Zutphen was een goede voedingsbodem voor het geschreven en het gedrukte woord. Al in de vijftiende eeuw, de tijd van de Moderne Devotie, werden er in Zutphense kloosters boeken geschreven waarin nieuwe ideeën over een leven in navolging van Christus werden verspreid. De uitvinding van de boekdrukkunst was een ware revolutie: kennis en propaganda konden nu in grote oplagen worden verspreid. De zestiende eeuw bracht via gedrukte boeken en pamfletten nieuw gedachtegoed over het humanisme, lutheranisme en de wetenschap onder een groot deel van de samenleving. De Librije werd in die tijd, in 1564 om precies te zijn, geopend om burgers en geestelijken via het boek te onderwijzen. De strikte katholieke opvattingen over het geloof en de revolutionaire theorieën van Copernicus over ons zonnestelsel stonden lijnrecht tegenover elkaar maar liggen in de Librije naast elkaar op de lessenaars. De eerste uitgevers werden in de zestiende en zeventiende eeuw in Zutphen actief.
Martinet en De Gorter
Zutphen was in de achttiende eeuw een welvarende stad met verlichte ideeën. Wetenschap, onderwijs en religie gingen hand in hand met een dominee als J.F. Martinet die in Zutphen zijn Katechismus der Natuur (en een versie voor kinderen) schreef, of David de Gorter die de Flora Zutphanica publiceerde. Maar het geschreven woord was ook van groot belang in het streven van de bevolking om meer zeggenschap in het bestuur.
Revolutionaire maalstroom
In 1702 gebruikten burgers, ontevreden met de grote macht van de stadhouder en zijn gesloten kliek van patriciërs, vlugschriften en pamfletten om de bevolking te wijzen op een alternatief, de voorbode van democratische ontwikkelingen. Later die eeuw, rond 1785, schreven patriotten als Zutphenaar en edelman Robert Jasper van der Capellen pamfletten, brieven en boeken over het recht van elke burger om gelijk te worden behandeld. Vanuit Huis Eerbeek correspondeerde hij met de Amerikaanse Founding Fathers van de kersverse Amerikaanse staat. Ons gebied zat midden in de revolutionaire maalstroom van de wereld. In die grote maatschappelijke ontwikkelingen was de behoefte aan het gedrukte woord navenant groot en in Zutphen werden diverse uitgeverijen en drukkerijen gesticht. De bekendste is ongetwijfeld Thieme. Wie heeft geen onderwijsboeken en atlassen op school gehad van deze uitgeverij?
Deze ontwikkeling werd het begin van Zutphen als stad van uitgeverijen, drukkerijen, binderijen: Zutphen boekenstad. Het was in de negentiende en twintigste eeuw een van de grootste bedrijfstakken van Zutphen en nog altijd speelt de boekindustrie een rol van betekenis. Dorpen als Loenen en Eerbeek bloeiden op als papierproducenten. Ook besteden we tijdens dit themajaar 2024 aandacht aan de Zutphense illegale pers in de Tweede Wereldoorlog.
Het, mede in Zutphen, gedrukte woord bracht ons uiteindelijk democratie, onderwijs voor iedereen en natuurlijk leesplezier.
Meer over Gedrukt in Zutphen:
- Zutphense Erfgoedpublicatie 001, 'Dit is geprint toe Zutphen'. Thiman Petersz. Os van Breda en Andries Jansz. van Aelst, de eerste Zutphense boekdrukkers, door Marjolein Koudstaal en Mirjam van Velzen-Barendsen, 2022
- Zutphense Erfgoedpublicatie 002, Tegen de Duitse leugens, De illegale pers in Zutphen, 1940-1945, door Menno Tamminga, 2023
- Lettertype Textualis Zutphaniensis